De Shift IV: samen leren door vallen en opstaan
De serie events die Stroomversnelling sinds twee jaar organiseert onder de noemer De Shift, beleefde op 13 april een vierde editie. De Shift gaat over de nieuwe aanpak die gevraagd wordt van woningcorporaties, bouwpartijen, gemeenten en netwerkbeheerders, willen we de doelen van het Klimaatakkoord binnen bereik houden. In iedere aflevering wordt ingezoomd op actuele kwesties en bottlenecks waar koplopers in de energietransitie mee worstelen.
De eerste twee edities van De Shift waren vooral gericht op woningcorporaties. De energietransitie vraagt om een omslag van het projectmatig renoveren van plukjes woningen naar een meer integrale planning, die het hele bezit van de corporatie omvat. Bij zo’n ‘programmatische’ aanpak redeneer je terug vanuit het eindbeeld dat er in 2050 zou moeten staan, en je probeert de opgave integraal aan te vliegen zodat je meer kansen creëert om op te schalen, kosten te drukken en tempo te maken.
Aanloopperikelen
De praktijk is echter taai, en in aflevering 4 van De Shift werd dan ook vooral stilgestaan bij zaken die niet volgens de planning verlopen. Gemeenten hebben hun Transitievisie Warmte inmiddels op papier, sommige woningcorporaties hebben al een visie ontwikkeld op hun hele bezit, maar nu moet er een goed georkestreerde beweging op gang komen in de wijk, waarbij het overkoepelende belang uiteindelijk zwaarder weegt dan de individuele belangen van de verschillende betrokken partijen.
Ivo Opstelten (directeur Stroomversnelling): “Eerst was het vooral nog een kwestie van ontdekken welke taak we nou eigenlijk moeten gaan uitvoeren met z’n allen. Nu gaan we concreet aan de slag, en merken we bijvoorbeeld dat wetgeving een heel weerbarstig probleem is. Maar ook het samenwerken in de wijk moeten we leren. Niet alleen omdat er verschillende belangen zijn, maar ook omdat we niet allemaal dezelfde taal spreken. Je moet je dus verdiepen in de taal van de ander om te begrijpen hoe je samen een optimale oplossing creëert. En waar sommige woningcorporaties inmiddels het programmatisch werken in de vingers hebben, merken we nu dat alle actoren samen ook een soort programma moeten bedenken, zodat de vele plannen beter op elkaar aansluiten. ”
Briljante mislukkingen
Soms gaat het mis in de wijkaanpak, en dan verlies je momentum of erger nog: de moed zakt je in de schoenen. Maar crisismomenten kunnen er ook voor zorgen dat partijen juist dichter bij elkaar komen te staan. Dat vereist wél dat je je mislukkingen omarmt. Een onderwerp waar keynote spreker Paul Iske (Hoogleraar Open Innovation & Business Venturing, Universiteit Maastricht) alles vanaf weet.
Voor Iske begint het allemaal met eerlijkheid, dus bij wijze van spreken niet alleen foto’s op Instagram zetten als het mooi weer is, maar ook als het regent. “Praten over hoe dingen echt zijn gegaan, dat is uiteindelijk waar ik naar streef”, zegt Iske. “Plannen maken is prima, maar ik heb nog nooit een plan gezien dat precies zo is gerealiseerd als het op papier stond. Nog nooit!” Met de vaart van een stand-up comedian leidt Iske zijn publiek een omgekeerde wereld in, waarin mislukken niet erg is, maar juist heel belangrijk. “Wat betekent leren nou echt? Nieuwe patronen herkennen en verwerken. En wat zijn nou typisch de momenten waarop je nieuwe patronen ziet? Als iets mislukt natuurlijk!”
De boodschap van Iske luidt: “Accepteer dat dingen gaan mislukken, maar ga daar wél op de juiste manier mee om. De faalopbrengsten zijn het grootst bij een briljante mislukking.” Iske is van origine theoretisch natuurkundige en hij heeft dan ook een vrij exacte formule ontwikkeld waarmee bepaald kan worden hoe briljant je mislukking is: VIRAL staat voor Visie + Inzet + Risico + Aanpak + Leren. Dus met andere woorden: als je mislukt op basis van een sterk en nuttig idee, waar je samen hard aan hebt gewerkt, waarvoor je je nek hebt uitgestoken én waar je veel van leert, dan is het een briljante mislukking. En dat is zo ongeveer het hoogst haalbare in de wereld van Paul Iske.
De wijk in: 4 praktijkvoorbeelden
Met de inleiding van Iske in het achterhoofd wordt er vervolgens ingezoomd op vier praktijkvoorbeelden. De wijkaanpak is op dit moment het toneel waar de meest pregnante lessen worden geleerd. Deelnemers aan De Shift kunnen kiezen uit twee deelsessies over PAW-wijken; ’t Ven-Lievendaal in Eindhoven en de Benedenbuurt in Wageningen. En verder staat op het menu de jaren ’60 hoogbouwwijk Groenoord in Schiedam, die het inmiddels heeft geschopt tot de status van nationale pilot VvE-problematiek, en de nieuwbouwwijk Berggierslanden in Meppel.
Iedere wijkaanpak heeft zijn eigen unieke verhaal, en dat levert een breed spectrum aan gewijzigde plannen, mislukkingen en lessen op. Maar er gaan gelukkig ook veel dingen goed. In Berggierslanden nam het aantal zonnepanelen en elektrische auto’s zo sterk toe, dat het net overbelast raakte. Dit signaal van netbeheerder Enexis naar de gemeente, gecombineerd met het enthousiasme van de bewoners voor verduurzaming, vormden het uitgangspunt voor een wijkaanpak. En ook in de Wageningse Benedenbuurt wordt al sinds 2016 van onderop gewerkt aan een initiatief dat op brede steun (83%) van de bewoners kan rekenen: de lokale warmte coöperatie WOW is, samen met gemeente Wageningen en warmteleverancier Kelvin, inmiddels eigenaar van het warmtebedrijf WOW.
In de wijk Groenoord in Schiedam wordt aangesloten op restwarmte uit de ‘Leiding over Noord’. Eneco legt hier een warmtenet aan. De wijk bestaat voor 44% uit complexen van woningcoöperatie Woonplus en voor 56% uit VvE’s. Met andere woorden: deze wijkaanpak lukt alleen als de VvE’s goed kunnen worden meegenomen. En daar zit het grote probleem. Laetitia Ouillet (gemeente Schiedam) heeft inmiddels op alle mogelijke manieren geprobeerd om de VvE-problematiek hoger op de agenda te krijgen in politiek Den Haag. Achterhaalde wetgeving en het sterk versplinterde aanbod van subsidies en regelingen maken het bewandelen van de ‘koninklijke route’ met de Schiedamse VvE’s tot een barre tocht.
‘t Ven in Eindhoven is een prachtig voorbeeld van flexibiliteit én op tijd knopen doorhakken. Op een lokaal sportpark komt een kunstgras sportveld + collectorveld te liggen. Dat wordt aangesloten op de gemeentelijke Warmte Koude Opslag (WKO) en hiermee kunnen flink wat woningen verwarmd worden. Maar deze oplossing is – Paul Iske waarschuwde er al voor – totaal anders dan het plan waarmee PAW-proeftuin ‘t Ven in eerste instantie startte. Er zou eerst een biomassacentrale komen, een oplossing waar eigenlijk niemand echt van overtuigd was, als je luistert naar het verhaal van Eva van Enk (gemeente Eindhoven) en Roland Otto (Gebiedsregisseur Woonstichting ‘thuis). Het oorspronkelijke uitvoeringsplan bleek ook financieel niet haalbaar, waardoor een doorstart onvermijdelijk werd.
De lessen van omgevingsmanagers
Omgevingsmanagers uit de infra-wereld zijn heel goed in het coördineren van complexe uitvoeringsprojecten. Daarom wordt De Shift 4 afgesloten door Anica Kortland en Boukje Witten. Deze twee ervaren omgevingsmanagers zorgen voor de blik ‘van buitenaf’ en het publiek wordt uitgenodigd om zelf op zoek te gaan naar de talrijke parallellen tussen het werk van de omgevingsmanager en hun eigen opgave.
Dagvoorzitter Marcel Brosens wil eerst weten wat een omgevingsmanager nou eigenlijk doet. Boukje Witten heeft 5 minuten eerder al een prima definitie voorbij horen komen tijdens het delen van de take-aways uit de deelsessies: “Omgevingsmanagement is het samenbrengen van projectbelangen en omgevingsbelangen, om uiteindelijk samen tot betere oplossingen te komen. Je bent een verbindende schakel en je zoekt naar goede relaties en vertrouwen bij je stakeholders”. Anica Kortland voegt daaraan toe: “Kijk ook naar raakvlakken met projecten om je heen die tegelijkertijd in uitvoering gaan of eraan komen. Die breng je ook bij elkaar om te kijken of je elkaar kunt ondersteunen”.
Anica en Boukje werken al zo’n 25 jaar samen aan flinke projecten, zoals de HSL, of herinrichtingen in het centrum van Amsterdam en op de Zuidas. Hun methodiek noemen ze kortweg VUN, oftewel voorbereiding, uitvoering en nazorg. “In de voorbereidende fase ga je het gebied in om te kijken wat er zit en wat er speelt. Je leest het lokale sufferdje, je kijkt of er scholen of moskeeën zitten, enzovoort.” De rol van omgevingsmanagers is ook om kritisch te zijn naar hun eigen collega’s en door te vragen als een uitvoerder zegt ‘we gaan het op die manier doen’. “Het is niet zo dat de uitvoerder de aanpak bepaalt, en dat ik dat dan een-op-een aan de mensen doorgeef”, zegt Anica naar aanleiding van een vraag uit het publiek over de onafhankelijkheid van haar positie.
In de uitvoerende fase maakt Anica gebruik van een zogenaamd BLVC-plan. Dat staat voor bereikbaarheid, leefbaarheid, veiligheid en communicatie. Dat kan een half A4-tje zijn, of 20 pagina’s beslaan. Voor de communicatie worden alle mogelijke middelen ingezet, van huisbezoek tot social media, of bijvoorbeeld De BouwApp. Anica gebruikt deze app momenteel in Ede: “Daarop plaats ik filmpjes, foto’s en stukjes over wat er gaat gebeuren”.
Na de uitvoerende fase ben je niet klaar. “Het lintje is doorgeknipt, maar er loopt nog heel veel. Er staan misschien nog bouwhekken. Of er loopt een compensatie-procedure. Zorg dat je er dan ook nog bent, zodat de mensen zich niet opeens verlaten voelen. Daarnaast heb je iets opgeleverd dat ook beheerd moet worden: je kunt wel een mooie nieuwe brug neerzeten in de binnenstad, maar als die in de winter niet gestrooid wordt heb je toch een probleem. Dus je nodigt de beheerders uit om het stokje over te nemen en het is goed om ook dat moment even te delen met de bewoners.”
Slotdebat
De middag wordt afgerond met een ‘dilemma debat’ op basis van een aantal vrij polariserende stellingen, zoals “De beste wijkaanpak wordt georganiseerd door de bewoners zelf”. Het publiek kan reageren met groen of rood. Een mooie kans voor dagvoorzitter Marcel Brosens om de zaal in te lopen en een aantal deelnemers te vragen om een korte toelichting bij hun kleurkeuze. Op dat moment blijkt pas goed welk publiek er in de zaal zit bij De Shift IV. Stuk voor stuk betrokken, of misschien zelfs bevlogen professionals, die weten waar ze het over hebben, niet bang zijn om hun mening te verkondigen, en ook kritische vragen te stellen. Deze mensen moeten de Nederlandse wijken toekomstbestendig gaan maken. Aan hun positieve energie en inzet zal het niet liggen. Er zijn nog veel uitdagingen en beren op de weg, dat is iedereen duidelijk, maar deze groep is er klaar voor.
Tekst: Anton Coops
Beeld: Henk-Jan Winkeldermaat (Punkmedia)