Groningen staat pal voor een rechtvaardige energietransitie
Op dinsdag 25 april presenteerden staatssecretaris Hans Vijlbrief (Mijnbouw) en premier Mark Rutte in het Dorpshuis van Garmerwolde een plan – ter waarde van 22 miljard euro – dat de ‘ereschuld’ van de Nederlandse Staat aan Groningen en Noord-Drenthe inlost. Ook in Den Haag is men er inmiddels van doordrongen dat de vorige energietransitie, van kolen naar gas, met het nodige onrecht gepaard is gegaan. Premier Rutte verklaarde dat het leed van Groningen hem “door de ziel snijdt”.
Twee dagen na die gedenkwaardige bijeenkomst in Garmerwolde spreken we met Marco Attema (Strategisch Adviseur en Projectmanager) en Wouter van Bolhuis (Programmamanager Energie) van de gemeente Groningen. Het thema: een rechtvaardige energietransitie. De gemeente Groningen heeft als Stroomversnelling-lid het verzoek ingebracht om te komen tot een praktische handreiking die de leden helpt bij het bewustwordingsproces rondom rechtvaardigheid. In eerste instantie door dit abstracte begrip zo concreet mogelijk te maken, zodat Stroomversnellingsleden er makkelijker mee aan de slag kunnen gaan als ze dat willen. De gedachte hierachter is dat bewustwording een eerste stap is, die vervolgens ook leidt tot betere, en hopelijk rechtvaardigere keuzes.
De achtergrond
Het thema rechtvaardigheid is in de afgelopen maanden veel besproken in energietransitie-kringen. De recente paniek over extreem hoge energierekeningen, en de daaropvolgende respons van het kabinet in de vorm van een energieplafond dat niet al te best differentieert tussen financieel sterke en zwakke huishoudens, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Dit jaar werd er een reeks rapporten gepubliceerd door onder andere de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, TNO, Expertteam Energiesysteem 2050 en de werkgroep interdepartementaal beleidsonderzoek (IBO) klimaat die allemaal in meer of mindere mate ingaan op rechtvaardigheid. In dezelfde periode publiceerde het vakblad Energeia een reeks artikelen getiteld ‘The Just Energy Essays’. En ook het kabinet beroept zich steeds vaker expliciet op rechtvaardigheidsprincipes. Minister Jetten schreef onlangs in een kamerbrief: “Bij de vormgeving van subsidieregelingen kijken we niet alleen naar de grootste impact op de doelen, maar ook naar de vraag of overheidsondersteuning terechtkomt bij huishoudens en ondernemers die deze het hardst nodig hebben. Voor het kabinet is nooit één rechtvaardigheidsprincipe dominant. Het gaat er om dat het pakket van maatregelen samen tot een rechtvaardige uitkomst leidt.”
Ondertussen in Groningen
Voor de gemeente Groningen is een rechtvaardige energietransitie al jarenlang een leidend thema. In 2012 werd een warmtevisie opgesteld die aan drie principes voldoet: iedereen moet mee kunnen doen, tegen een redelijke prijs, en de oplossing moet duurzaam zijn. Die principes zijn ruim tien jaar later nog steeds leidend bij alle beslissingen die worden genomen rondom warmte.
Bij een rechtvaardige energietransitie denk je al snel aan het financiële aspect. Om maar met de deur in huis te vallen: 22 miljard euro voor Groningen en Noord-Drenthe, is dat rechtvaardig of niet?
Wouter van Bolhuis: “Het College gaf er vanmorgen haar oordeel over. Feitelijk is van die 22 miljard zo’n 12 tot 13 miljard bedoeld voor reparatie en versteviging. Dus je hebt iets stukgemaakt en eigenlijk moet je dat dan weer netjes in orde maken. Dat is wettelijk zo geregeld. Wil je daarnaast ook nog iets goedmaken, dan doe je dat dus met de rest van het bedrag. Dat is bijna 10 miljard. En dan moet je je afvragen: biedt dat voldoende perspectief? Groningen had om 30 miljard gevraagd voor alleen al dat toekomstperspectief, dus het gat is groot. Dat is de teleurstelling die nu doorklinkt bij het College. Afgezien daarvan is 22 miljard uiteraard wél een heel groot bedrag.”
“Maar als je het over warmte hebt, dan laten we nu toch een belangrijke kans lopen. Warmte kun je het beste collectief regelen, maar die handschoen is niet opgenomen in dit plan uit Den Haag. We hadden heel goed een collectieve warmtevoorziening vanuit de Eemshaven kunnen aanleggen. Zo’n kans komt één keer voorbij, en dat is nu. Maar als je nu besluit om alle individuele huishoudens een bedrag te geven, dan gaan ze dat geld niet overmaken naar een project voor collectieve warmtevoorziening. Anderzijds is het mooi dat we er nu een streep onder kunnen zetten, en we eindelijk vooruit kunnen kijken. Dit onderwerp maakt veel emoties los, onderschat dat niet. Het is goed dat we nu een nieuwe fase ingaan in Groningen.”
Marco Attema: “Je kunt je inderdaad afvragen of het rechtvaardig is dat iedereen een bedrag krijgt. Wij hadden ingezet op warmtenetten, om zo grote groepen mensen te ontzorgen. Je gaat dan uit van een langdurig stabiele warmtebron, die bij de afnemers om veel minder onderhoud vraagt. Dat gaat nu dus niet door. Maar het belangrijkste is dat er een geste is gekomen vanuit Den Haag.”
Stroomversnelling staat bij veel mensen bekend als een pragmatische organisatie. Een thema als rechtvaardigheid is dan niet het eerste waar je aan denkt. Waarom vond de gemeente Groningen dat juist Stroomversnelling op dit punt een bijdrage kan leveren?
Marco Attema: “Ik ken Stroomversnelling vooral uit de beginfase. Ik vond het knap dat de vereniging naast de markt ook overheden, semi-overheden en adviesbureaus bij elkaar wist te brengen. Het idee was: hoe ga je samen een klus klaren waarbij iedereen een deel van de verantwoordelijkheid heeft. En ik denk dat rechtvaardigheid ook zo’n thema is waarbij je alle partijen moet betrekken. Zodat ze – als ze dat zouden willen – elkaar kunnen aanspreken op die gezamenlijke verantwoordelijkheid.”
“De vijf principes die we nu samen met andere Stroomversnellingsleden hebben geformuleerd en uitgewerkt tijdens de ontwikkeltafels, die zijn het handvat. Uiteindelijk gaat het erom wat je daar in de praktijk mee doet. Je kunt met z’n allen poseren voor het fotomoment, bij een mooi bord waar iedereen z’n handtekening onder zet, maar daarna begint het pas. Misschien volg je in jouw organisatie niet alle vijf de principes. Misschien doe je er maar één of twee. Maar daarmee laat je al wel zien dat je rechtvaardigheid belangrijk vindt. En daarna word je misschien op de overige punten geïnspireerd door andere partijen.”
“Er gaat de komende jaren heel veel geld naar verduurzaming, en wat je ook wil proberen te voorkomen is dat er geld aan de strijkstok blijft hangen. Ik denk aan adviesbureautjes die een advies tien keer kopiëren en aan verschillende gemeentes verkopen. Of grote bedrijven die een dikke winst binnenhalen, terwijl het uiteindelijk allemaal gemeenschapsgeld is dat dit mogelijk maakt. Ik wil maar zeggen: bij dit soort grote thema’s als verduurzaming speelt integriteit ook een rol.”
Wouter van Bolhuis: “Bij het klimaatprobleem heb je niet te maken met een zuivere marktwerking. Er is sprake van een crisis, en in tijden van crisis ga je anders handelen. Zoiets vind je ook vanzelfsprekend als je kijkt naar het aardbevingsgebied in Turkije. Of denk terug aan de Watersnoodramp. In zo’n situatie sta je schouder aan schouder. Je wil voorkomen dat je situaties krijgt zoals bij die mondkapjesdeal uit de corona-periode, waar misbruik werd gemaakt van een crisis. Je zag dan ook dat de maatschappelijke verontwaardiging daarover heel groot was.”
“Het vervelende van de klimaatcrisis is dat er wél urgentie is, maar geen acute noodzaak. We gaan richting de afgrond met de voet op het gaspedaal bij wijze van spreken, maar de echte problemen zullen we pas merken over 25 jaar. Na corona vonden we opeens allemaal dat we toe waren aan wat ontspanning, dus op een zomerse zaterdag staan er dan 170.000 mensen op Schiphol. Wij zijn als samenleving een bepaalde luxe gewend waar we heel moeilijk afscheid van kunnen nemen.”
Hoe denk je dat de Stroomversnellingsleden de handreiking in de praktijk gaan gebruiken?
Marco Attema: “Het is mij heel wat waard als de leden er kennis van nemen, bijvoorbeeld tijdens de komende Samenwerkdag, en dat ze misschien bij zichzelf zeggen: wat hier benoemd wordt doe ik feitelijk al voor een deel, maar wat kan ik vervolgens nog meer doen? En hoe blijven we elkaar hierop aanspreken? Om vervolgens te kijken of het als een olievlek – via bijvoorbeeld de brancheverenigingen – verder over Nederland kan worden verspreid. Op een gegeven moment kun je misschien als Stroomversnelling de publiciteit opzoeken om te laten zien hoe de principes in de praktijk vorm krijgen. In dat proces zullen ongetwijfeld fouten worden gemaakt, en misschien wordt de handreiking ook nog eens herschreven, maar dan hebben we in ieder geval een basis gelegd.”
Hoe is het proces verlopen aan de Stroomversnelling-ontwikkeltafels?
Marco Attema: “Ik vind dat het uitermate professioneel en zorgvuldig is georganiseerd. Yael Aartsma en Xenia Leito hebben prima werk geleverd. De deelnemende leden hebben gewerkt in twee groepen. De eerste groep heeft op een onafhankelijke manier vrij over het onderwerp gepraat. De tweede groep heeft vervolgens gewerkt aan een verfijning van de resultaten uit de eerste sessie. Het heeft mij persoonlijk positief verrast dat het een heel breed gesprek was. Rechtvaardigheid is een veel breder thema dan ik zelf in eerste instantie dacht.”
“Het enige punt van aandacht is voor mij dat je met een groep mensen aan tafel zit die grotendeels op dezelfde golflengte zit. Het risico is dan dat je steeds elkaars mening bevestigt, een soort echokamer. Maar dit gaf wél de mogelijkheid om heel vrij te praten, wat uiteindelijk erg constructief was. Ik denk wel dat het nu tijd is om, bijvoorbeeld op de Samenwerkdag, in gesprek met de leden ook een ander geluid te horen. Dat lijkt me gezond.”
Zo zou je je bijvoorbeeld kunnen afvragen of je iets moet zeggen over de balans tussen rechten en plichten. In het huidige werkdocument ligt de nadruk op de rechten van het individu.
Wouter van Bolhuis: “Er zit natuurlijk wel een spanning tussen het idee van rechtvaardigheid, waarbij je wil dat iedereen mee kan, en het idee van een stroomversnelling creëren. Aan de ene kant moeten we tempo maken vanwege de klimaatcrisis, en dat probeer je op een slimme manier collectief aan te pakken. Maar hoe sneller je gaat, hoe groter de kans dat er mensen zijn die vinden dat het té snel gaat. Rechtvaardigheid heeft dan inderdaad twee kanten in de energietransitie. Soms wordt er van je gevraagd om mee te doen, ook al ben je bij wijze van spreken nog zo gehecht aan je gasfornuis. Dat aspect moet je beslist niet uit de weg gaan in de dialoog met de samenleving. Draagvlak is belangrijk, maar denk ook aan het idee van burgerschap. Als je het benadert vanuit die optiek denk ik dat je mensen kunt aanspreken op die balans tussen rechten en plichten.”
Marco Attema: “Als we geen regels zouden hebben op dat punt, dan ben ik bang dat het individualisme zou winnen, en dat veel mensen ongestoord hun eigen gang zouden blijven gaan. Aan de andere kant weten de meeste mensen heel goed wat sociaal gezien wenselijk is, en dat een samenleving alleen werkt als we een beetje rekening houden met elkaar. We moeten het samen doen. Je hebt wel kaders nodig om mee te werken, en daar kan deze handreiking zeker bij helpen.”
Tekst: Anton Coops
Beeld: Gemeente Groningen