Wijkaanpak op de schop: meer synchronisatie, ontwikkeltafel netcongestie en Nationale Aanbevelingen
De energietransitie in de gebouwde omgeving komt nog niet snel genoeg op gang om de klimaatdoelen te kunnen halen. Bekende obstakels zijn de netcongestieproblematiek en de complexe situatie rond warmtenetten. Maar ook de manier waarop gemeenten en woningcorporaties worden aangestuurd vanuit Den Haag kan leiden tot verdere vertraging. Een geoliede samenwerking tussen deze partijen, de bouwer én de netbeheerder is juist een voorwaarde voor een strakkere wijkaanpak.
Stroomversnelling heeft in het afgelopen jaar regelmatig gewezen op het structurele probleem van uitvoeringsstrategieën die niet op elkaar aansluiten. In een notendop: de gemeente stuurt (als regisseur) voornamelijk op een planning per wijk. Zij bepaalt welke wijk als eerste van het gas af gaat, welke wijk daarna komt, en zo verder. Maar die aanpak conflicteert met de manier waarop woningcorporaties hun planning maken. Een woningcorporatie gaat immers niet van wijk naar wijk, maar van complex naar complex, en dan ook nog eens op een ‘natuurlijk moment’. Soms valt dat samen met de plannen van de gemeente, maar meestal niet. Daarnaast is het ook nog eens zo dat de focus van corporaties op het wegwerken van EFG-labels – een verplichting die is vastgelegd in de Nationale Prestatie Afspraken – in de praktijk vaak botst met de uitvoeringsstrategie van gemeenten.
Bruggen Bouwen
Onder het motto ‘Bruggen Bouwen’ daagt Stroomversnelling gemeenten, woningcorporaties, bouwers en netbeheerders uit om middels intensief overleg en meer samenwerking te komen tot een betere overall synchronisatie. Er is een whitepaper in de maak over dit onderwerp, die begin 2025 zal verschijnen.
Stroomversnelling heeft, met input van diverse leden, de problematiek van de botsende uitvoeringsstrategieën nader onderzocht aan de hand van twee cases: de energetische renovatie in de Van der Pekbuurt in Amsterdam en de grootschalige aanpak van netcongestie in de gemeente Apeldoorn. Deze cases kwamen ook aan bod in de sessie die Stroomversnelling organiseerde tijdens het Verbouwstromen Forum, dat in oktober plaatsvond in Naarden.
Update: VRO steunt nieuwe ontwikkeltafel
Naar aanleiding van de ‘Bruggen Bouwen’ sessie – die hieronder in meer detail wordt besproken – heeft zich inmiddels een aantal partijen gemeld bij Stroomversnelling, die serieus aan de slag willen met oplossingen om de wijkaanpak beter te synchroniseren. “We hebben een kritische massa bereikt,” zegt Sjoerd Klijn Velderman enkele weken na de sessie. “We kunnen nu aan de slag gaan om een doorbraak op met name netcongestie te creëren. Het ministerie van VRO ondersteunt een nieuwe ontwikkeltafel die snel en doelgericht kaders kan opstellen.”
Sjoerd geeft daarnaast aan dat deze nieuwe ontwikkeling niet los kan worden gezien van een parallel lopend traject: de ontwikkeling van de zogenaamde ‘Nationale Aanbeveling’ (voorheen Nationale Richtlijn). “Daarin gaan we, als resultaat van de inspanningen van afgelopen jaar, een netcongestie kader opnemen. Als je nieuwbouw of verduurzaming gaat doen, dan wordt dit het kader waarbinnen je toekomstbestendig ontwerpt in relatie tot de net-infrastructuur.” Wat ‘dit’ dan precies wordt, zal nog moeten blijken. Het zou bijvoorbeeld kunnen gaan om een maximale piek in aanbod en vraag vanuit de woning. Ook het aanbrengen van een bepaalde balans in de netimpact op wijk, buurt of woningniveau is een mogelijkheid. “Rond de zomer mogen er concrete resultaten verwacht worden vanuit het Nationale Aanbevelingen-traject,” belooft Sjoerd. Uiteraard zullen de monitoringgegevens uit de Energietransitie Database van Stroomversnelling een belangrijke rol spelen bij het vaststellen van realistische kaders.
Terugblik ‘Bruggen Bouwen’ sessie
Dan een korte terugblik op de vruchtbare sessie die plaatsvond tijdens het Verbouwstromen Forum. Stroomversnellers José van der Loop, Martine van der Woude en Sjoerd Klijn Velderman beschrijven de casussen ‘Van der Pekbuurt Amsterdam’ en ‘Energie-infrastructuur Apeldoorn’ en ze pleiten voor het inzetten van de ‘impact-case’ methodiek als een manier om startende of vastgelopen wijkinitiatieven te helpen bij het formuleren van één realistische, door alle partijen gedragen uitvoeringsstrategie.
Sjoerd legt uit: “We waren op zoek naar projecten die dreigden vast te lopen, vooral waar het gaat om de samenwerking tussen gemeente, woningcorporatie en netbeheerder. Bij gemeenten – de regiehouders in de wijkaanpak – gaat het de komende jaren om het opstarten van de wijkuitvoeringsplannen, terwijl corporaties worden aangestuurd via de Nationale Prestatieafspraken. Dat conflicteert: de gemeente gaat met een wijk aan de slag, waar de corporatie al klaar is. En de corporatie gaat aan de slag met huurwoningen die onderdeel zijn van gespikkeld bezit, zonder de particuliere woningeigenaren een kans te geven om mee te liften. En daar pakt de gemeente dan weer geen rol in. Deze twee werelden lopen langs elkaar heen, is ons inzicht na een aantal jaren meekijken met dit soort trajecten. Er is dus behoefte aan synchronisatie van de uitvoeringsstrategieën.”
Van der Pekbuurt
Bij de Van der Pekbuurt is er sprake van een beschermd stadsgezicht, wat de mogelijkheden voor energetische renovatie flink beperkt. “Een belangrijke hindernis is dat de nutsbedrijven bij het aanleggen van kabels en leidingen een andere planning hanteren dan Ymere. Dat veroorzaakt flinke vertragingen en daarmee ook fors hogere uitvoeringskosten voor Ymere,” aldus Sjoerd. Er zou een warmtenet worden aangelegd in de Van der Pekbuurt, maar dat project is vastgelopen. Onder andere vanwege de hoge vaste kosten voor huurders, en de sterke weerstand die hiertegen is ontstaan. De Amsterdamse corporaties hebben daarom in maart 2024 besloten om geen woningen meer aan te sluiten op warmtenetten.
Sjoerd schetst hoe tijdens gesprekken met de betrokkenen het inzicht op tafel kwam dat er, zowel financieel als qua tempo, veel valt te winnen door standaardisatie en het gebruik van prefab elementen. Het gaat hier immers om 1200 woningen. Ook ziet Sjoerd mogelijkheden om de isolatie van binnenuit, zoals beschreven in het adviesrapport, anders in te vullen. Daardoor wordt de Standaard gehaald, terwijl er meer woonruimte behouden blijft voor bewoners. Niet onbelangrijk, want het gaat om relatief kleine woningen. Daarna duikt Sjoerd voor de (ruimschoots aanwezige) liefhebbers wat dieper in de techniek van de mogelijke alternatieven.
Casus Apeldoorn: naar een integrale energie-architectuur
Dan gaat Martine van der Woude verder met de tweede casus, die ook al op een negatieve manier het NOS-nieuws haalde. Door netcongestie in de wijk De Maten konden reeds geïnstalleerde warmtepompen niet worden aangesloten, wat leidde tot heel wat consternatie in de wijk, én in de media. Tegelijkertijd waren er elders in Apeldoorn, in de wijk Kerschoten, plannen voor een warmtenet met als bron de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Deze bron heeft in potentie de capaciteit om een veel groter deel van Apeldoorn van warmte te voorzien. Dit inzicht was voor de gemeente aanleiding om de omslag te maken van een wijk voor wijk-aanpak naar het ontwerpen van een integrale energie-architectuur voor de hele stad. De gemeente neemt hierbij een sterkere regierol. Men koerst inmiddels op een zogenaamde ‘warmte-rotonde’ voor de stad. Per wijk of buurt blijft er de mogelijkheid om (gedeeltelijk) aan te sluiten op de collectieve oplossing of (deels) te kiezen voor individuele oplossingen. Twee weken na de sessie, in de tweede helft van oktober, lijkt het erop dat de Apeldoornse gemeenteraad haar vraagtekens heeft bij deze route maar begin november stemt de gemeenteraad alsnog in met een reservering van 3,5 miljoen voor het bouwen van een vergrote warmtecentrale, die in de toekomst meer wijken dan alleen Kerschoten kan verwarmen.
‘Impact case’ zorgt voor synchronisatie uitvoeringsstrategieën
De gemeente Apeldoorn heeft dus mede naar aanleiding van de situatie in Kerschoten definitief de knop omgezet: van wijkgericht naar gebiedsgericht programmeren. Dit leidt – in principe – tot een meer integrale aanpak van de energietransitie.
Daarnaast hebben de Stroomversnellers tegelijkertijd een meer algemene analyse gedaan van de problemen die ontstaan doordat uitvoeringsstrategieën van gemeenten, woningcorporaties en netbeheerders niet goed op elkaar aansluiten. De uitkomsten daarvan worden beschreven in een whitepaper, die begin 2025 zal verschijnen.
De praktische remedie voor vastgelopen (of beginnende) wijkinitiatieven die wordt voorgesteld in deze white paper is de methodiek van de zogenaamde ‘impact case’. Een intensieve vorm van overleg met alle betrokken partijen – met begeleiding vanuit Stroomversnelling – die in vier maanden tijd moet leiden tot een door alle stakeholders gedragen uitvoeringsstrategie.
Stroomversnelling is momenteel op zoek naar startende of vastgelopen initiatieven waar Stroomversnelling-leden bij betrokken zijn, en waarvoor de impact-case aanpak een oplossing kan zijn. Ken je, of ben je onderdeel van, zo’n initiatief? Dan komen we graag met je in contact! Dat geldt ook voor partijen die willen meedenken over de oplossingsrichtingen waar de ontwikkeltafel ‘Bruggen bouwen in de wijkaanpak’ zich de komende maanden over buigt. Meld je bij Martine van der Woude of bij José van der Loop.